فهم فرهنگ مادی
وودوارد، یان (۱۳۹۷) فهم فرهنگ مادی، ترجمه شایسته مدنی لواسانی، نشر لوگوس/ نخستین بار که به ترجمه‌ی کتابی در حوزه‌ی فرهنگ مادی احساس نیاز کردم، زمانی بود که به تألیف کتابی در خصوص «تحولات اشیا و مصرف در خانه» مشغول شدم. توجه به پیش‌پاافتاده‌ترین اشیا و تأثیرات آن بر سبک زندگی به پشتوانه علمی و نظری نیاز داشت. با توجه به گفتمان‌های موجود در خصوص اشیا که در حوزه‌ی باستان‌شناسی و در موزهها به شکل پررنگی وجود دارند و یا آن‌هایی که در ادبیات فلسفی و جامعه‌شناختی مانند گیوتین، لباس فرم و غیره مطرح شده‌اند، پرداختن به اشیا بسیار ساده نادیده گرفته شده و به نظر می‌رسد در شأن پژوهش نیستند؛ اما از خلال همین اشیا بسیار ساده است که می‌توان تحولات فرهنگی را در دهه‌های اخیر تحلیل کرد. مثلاً؛ میل بافتنی، یک شیء آشنا و البته پرمصرف برای اکثر زنان خانواده‌ی ماست و محصولی که از این فلز مدادی شکل خارج می‌شود نیز بخشی از خاطرات، سبک پوشاک، تزئینات خانگی و گاهی چرخه‌ی اقتصادی بوده و هنوز نیز هست. هویت زنانگی مادربزرگ، مادر و خاله‌ها را به‌سادگی می‌توان ناشی از همین شیء به‌ظاهر ساده اما در باطن پیچیده دانست. نسل‌های بعدی اگر خودشان این مهارت را به کار نگرفته باشند اما قطعاً از آثار و محصولات نسل قبلی برای تمایز خود از دیگران استفاده می‌کنند. لباس کودکی من شبیه هیچ‌کسی نیست چون مادربزرگ آن را به شیوه‌ای خاص بافته است. رومیزی و روتختی خاص و دست‌باف، خانه و اتاق‌خواب را تزئین کرده و سلیقه‌ی زنان خانواده را به نمایش گذاشته است. این دوخت و دوزهای مختلف، بخشی از روایت‌های زنان در مصاحبه‌های اشیا است.
جامعه‌شناسی مصرف و مطالعات فرهنگ مادی به‌عنوان زیرشاخه‌ی آن، یکی از حوزه‌های مهم جامعه‌شناسی است که مطالعات علمی انگشت‌شماری در خصوص آن در محافل علمی ایران انجام شده است. اشیا بخش مهمی از زندگی ما را تشکیل می‌دهند و افراد در تمام لحظات خود را غرق در اشیا می‌یابند. برخی از آن‌ها به ضرورت‌های زندگی بدل شده‌اند مثل؛ گوشی همراه، کارت اعتباری، کلید خانه و برخی و در مناسک خاص خودشان را به ما نشان می‌دهند مثل؛ آیینه و شمعدان و اشیا سر سفره‌ی هفت‌سین. اشیا را می‌توان جاندارانی تصور کرد که با زبان خودشان فرهنگ را روایت می‌کنند.
کتاب فهم فرهنگ مادی، مجموعه‌ای منجسم از نظریات حوزه‌ی مطالعات فرهنگ مادی است که ما را به نظریات و نمونه‌های متنوع این حوزه آشنا می‌کند. این نظریات فقط معطوف به نظریات کلاسیک نبوده و به‌خوبی ارتباط نظریات پیشین را با نظریه‌پردازان معاصر بیان می‌کند. مثال‌های کتاب، مخاطبِ علاقمند به این حوزه را به تأمل وا می‌دارد تا به نمونه‌های مشابه در فرهنگ خود مراجعه کند و نسبت به اشیا اطراف خود حساس شود. منابعی که در بخش پایانی هر فصل معرفی شده است، برای مخاطبان بسیار کارگشا و مفید است. امیدوارم این کتاب برای پژوهشگران جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی، اقتصاد، مطالعات فرهنگی و علاقمندان به حوزه‌ی مطالعات فرهنگ مادی مفید واقع شود (مقدمه مترجم)
مواجهه‌ی زیاد با اشیا، مشخصه‌ی زندگی ما است. ما اشیا را برمی‌داریم، به شیوه‌های بی‌شماری از آن‌ها استفاده می‌کنیم، طوری با آن‌ها رفتار می‌کنیم که کارهای روزمره مانند هم زدن تخم‌مرغ، فرستادن ایمیل، تخته‌بازی کردن و نوشیدن فنجانی قهوه را به سرانجام برسانیم و به سمت شیء واسط بعدی حرکت کنیم. اشیا به شکلی روزمره و عرفی، بخشی از موجودیت هرروزه هستند. به‌علاوه فراتر از این دیدگاه عمل‌گرا، حتی پیش‌پاافتاده‌ترین شیء نیز ظرفیت نمادین ساختن ژرف‌ترین آرزوها و تشویش‌های انسان را دارد. نباید اهمیت اشیا روزمره را به خاطرِ اینکه هم‌زمان در همه‌جا وجود دارند و در دسترس هستند نادیده گرفت. مردم تمایل دارند فکر کنند این آن‌ها هستند که اشیا را مستقیماً بررسی و امتحان کرده و متناسب با شرایط خودشان انتخاب و استفاده می‌کنند. به یک معنا این فرضیه کاملاً صحیح است هرچند این کتاب سعی دارد نشان دهد اشیا، به روش‌های مهمی، گونه‌ای از قدرت را بر ما تحمیل می‌کنند. البته منظور این نیست که حکمرانی اشیا بر ما به‌واسطه‌ی فریب دادن، دلسرد و استثمار کردن و از طریق قلمروی تمایل مصرف‌کننده یا سلطه‌ی فنّاورانه است، بلکه افراد برای درک و نمایش جنبه‌های فردی و به‌طور کلی برای پیشبرد بستر فرهنگی‌شان به شکل گسترده‌تر، به اشیا نیاز دارند.
این کتاب در جستجوی زمینه‌ی فرهنگ مادی معاصر است و آن را از طریق آزمون و تحلیل نظریات کلاسیک و معاصر در خصوص اشیا، کالاها، مصرف و نمادین‌سازی انجام می‌دهد. هدف اصلی، مروری اجمالی اما متفاوتِ شیوه‌هایی است که در آن ماده به‌مثابه فرهنگ مطالعه می‌شود. این کتاب در راستای محک زدن هیچ‌یک از نسخه‌های «مطالعات فرهنگ مادی» معاصر نیست. بااین‌حال، علاقه به روابط شیء و افراد[۱] و گسترش آن، مشخصاً مدیون مطالعات فرهنگ مادی در دوران اخیر است که خاستگاه آن لندن بوده است. این کتاب در ارائه‌ی بسیاری از مفاهیم انسان‌شناختی مربوط به مصرف در دوران معاصر، یکی از پیشگامان بوده است. خوانندگانی که با این بخش از کار آشنا هستند، قطعاً در اینجا به تأثیر این مفاهیم توجه خواهند کرد. هرچند که قصد ما در اینجا فراتر رفتن از این مفاهیم و به‌علاوه بازگشت به آن‌هاست، اما این کار طیف وسیعی از نظریات معاصر و پایه‌ای و ادبیات تجربی در خصوص اشیا را در نظر می‌گیرد که شامل کارهایی در زمینه‌های نظریات اجتماعی کلاسیک، پژوهش مصرف، نظریه‌ی روان‌کاوی، نظریه‌ی خرده‌فرهنگ و نظریه‌ی نمایش اجتماعی است. این کار از همان‌‌چیزی آغاز می‌شود که رویکرد جامعه‌شناسی فرهنگی نامیده شده است و بنابراین نمی‌تواند مدعی شود که برنامه‌ای قوی در جامعه‌شناسی فرهنگی (ببینید الکساندر، ۲۰۰۳) در زمینه‌ی مطالعات فرهنگ مادی را کاملاً به سرانجام رسانده است. سهم این کتاب، تمایل جامعه‌شناسی فرهنگی به فهم زندگی اجتماعی از طریق استفاده از رویکردهای ساختاری و هرمنوتیک است تا گفتمان‌ها، روایت‌ها، کُدها و نمادهایی را دریافت کند که اشیا را در معرض تفسیرها، دست‌کاری نمادین و نمایش فردی در زمینه‌های اجتماعی مختلف قرار می‌دهد.
روش کتاب، مطالعه‌ی اشیا به‌مثابه عناصر فرهنگ است که با مخاطبان متفاوت در ارتباط هستند، به‌ویژه آن اشیائی که از مصرف، هویت و به‌طور کلی نظریات فرهنگ بهره می‌برند. استدلال‌ها و محتوای آن از تمایل به پیشبرد مطالعات مصرف و از طریق بررسی اشیا در مصرف، توسعه می‌یابد. همان‌طور که ماری داگلاس[۲] و بارون ایشروود[۳] در کتابشان به نام جهان کالاها[۴] ({۱۹۹۶} ۱۹۷۹) خاطرنشان کرده‌اند و کلود لِوی استروس[۵] در انسان‌شناسی ساختاری‌اش با عنوان اصل «مناسب برای تفکر[۶]» تکرار کرده است، افراد، به‌وسیله‌ی کالاها، جهانی از معنا را می‌سازند. آن‌ها از این اشیا برای دسته‌بندی‌های فرهنگی قابل‌رؤیت و پایدار استفاده می‌کنند تا ارزش‌های تبعیض‌آمیز را اعمال کرده و موقعیت‌های خود و دیگران را مشخص کنند. پس وعده‌ی این کتاب، کار و مطالعه‌ی خود اشیا و روابط افراد با آن‌هاست که استراتژی تحلیلی مؤثری برای فهم مصرف مدرن و به شکل گسترده‌تر فرهنگ است.
این کتاب چهار بخش دارد.
- جایگاه فرهنگ مادی. فصل ۱ و ۲، شامل مفاهیم و تعاریف مؤلفه‌هاست. موضوعات کلیدی، اصلی و مفاهیمی برای مطالعه‌ی اشیا به‌مثابه فرهنگ ارائه می‌شود. رئوس مطالب، شیوه‌های مختلفی از مفروضات و مطالعه‌ی اشیا به همراه مباحثی از زمینه‌های گرایش اصلی است که به مطالعه‌ی اشیا می‌پردازد و به خواننده امکان می‌دهد تا معناهای اشیا در میدان خودش مطالعه کند. مطالعات موردی و نمونه‌هایی که استفاده شده است به خوانندگان امکان می‌دهد تا معناهای اشیا را در میدان خویش مطالعه کند و کارکرد فرهنگی اشیا را ببیند.
- رویکردهای نظری برای مطالعه‌ی فرهنگ مادی. فصل ۳ و ۴ و ۵ تفاسیر و مرورهای سه رویکرد اصلی را در تأمل درباره‌ی اشیا با جزییات ارائه می‌کنند: ۱) نظریه انتقادی و مارکسیسم، ۲) ساختارگرایی و نشانه‌شناسی، ۳) رویکردهای نمادین و فرهنگی. مباحث در هر فصل عموماً دارای ربط زمانی است که نظریه‌پردازان کلیدی، پژوهش‌های اصلی و اصول مهم از هرکدام را در این چارچوب نظری قرار می‌دهد. هر فصل با بحثی انتقادی از نکات اصلی آن رویکرد، نقاط قوت و ضعف، مباحث حاشیه‌ای و توصیه برای مطالعات بیشتر به جمع‌بندی می‌رسد.
- اشیا در عمل. فصول ۶، ۷ و ۸ از اصول نظری فراتر رفته و اشیا را در میدان‌های مختلف اجتماعی و روان‌شناختی و در آن روابط اجتماعی که اشیا اهمیت دارند، مطالعه می‌کند. در این فصول روابط شیء و افراد در زمینه‌های ذیل بسط یافته است: ۱) تمایز فرهنگی و موقعیتی، ۲) هویت فردی و اجتماعی و ۳) نمایش اجتماعی و روایی. این فصول به خوانندگان امکان می‌دهد تا پیچیدگی روابط شیء و افراد را در زمینه‌های مختلف در نظر بگیرند، گرچه این روابط معمولاً در میدان‌های مصرف شامل؛ مُد، خانه، نمایش مادی هویت و وابستگی فرهنگی بیان شده است.
- نتیجه‌گیری. فصل ۹ کتاب را جمع‌بندی کرده و خلاصه‌ای از صورت‌بندی‌های اصلی کتاب را ارائه می‌کند و موضوعات نظری برای فهم فرهنگ مادی را بسط می‌دهد.
[۱] People-object relations
[۲] Mary Douglas
[۳] Baron Isherwood
[۴] The World of Goods
[۵] Claude Levi Strauss
[۶] bonnes á penser
فهرست مطالب:
مقدمه
بخش یک: جایگاه فرهنگ مادی
فصل یک: ماده به‌مثابه فرهنگ؛ تعاریف رویکردها و نگرش‌ها
زندگی در جهان مادی
اشیا چگونه می‌توانند «فرهنگی» باشند؟ گزیده‌ای از مطالعات موردی
اشیا به‌مثابه نشانه‌های اجتماعی
اشیا به‌عنوان نشانه‌های هویت
اشیا به‌عنوان مکان‌های قدرت سیاسی و فرهنگی
تعریف «فرهنگ مادی»
فصل دو: مطالعه‌ی فرهنگ مادی. خاستگاه‌ها و فرضیه‌ها
ماهیت و رشد مطالعات فرهنگ مادی
انسان‌شناسی تکاملی و نمایشی از تفاوت فرهنگی
نظریات جامعه‌شناختی مدرنیته: کالاها و ارزش‌های جامعه‌ی مدرن
رویکردهای بازاریابی و روان‌شناختی رفتار مصرف‌کننده
مطالعات مصرف در جامعه‌شناسی
انسان‌شناسی نوین در مصرف و رفتار اقتصادی
فرضیه‌های اصلی در رویکرد فرهنگ مادی
پژوهش بین‌رشته‌ای و میان‌رشته‌ای
اهمیت اشیا
اشیا زندگی اجتماعی دارند
بخش دو: رویکردهای نظری در مطالعه‌ی فرهنگ مادی
فصل سه: شیء مبهم و فریبنده. رویکردهای مارکسیستی و انتقادی
مارکس: شیء کالایی به‌مثابه کار منجمد
لوکاچ، شیءوارگی و شکل کالا
مکتب فرانکفورت و فرهنگ کالا
آدورنو و هورکهایمر: سلطه‌ی اشیا و آسیب‌شناسی روانی زندگی مدرن
اثرات روانی فرهنگ کالایی: فروم، مارکوزه و روان‌کاوی مارکسیست انسانی
نقدهای متداول از فرهنگ کالا
فروش شکل‌های «خوب» مصرف: لوازم آرایش اخلاقی و برترین طراحان ضدمادی‌گرا
ارزیابی رویکردهای انتقادی درباره‌ی شیء کالایی
فصل چهار: شیء به‌مثابه کد نمادین: رویکردهای ساختاری و نشانه شناختی
ساختارگرایی، نشانه‌شناسی و خوانش فرهنگ مادی
خوانش فرهنگ مادی
ساختارگرایی به‌عنوان مدلی کلی برای فهم فرهنگ
سوسور و نظام‌های ارتباطی زبان‌شناختی
لوی استروس: شکستن کُد فرهنگ (مادی)
بارت: افشای مبنای ایدئولوژیکی نمادهای کالای بورژوایی
سیتروئن جدید
اسباب‌بازی
پلاستیک
برج ایفل
تحلیل ساختاری بودریار از اشیا مصرفی
هبدیج و کدهای خرده‌فرهنگی مُد روز
ارزیابی رویکرد ساختاری درباره‌ی فرهنگ مادی
فصل پنج: بازنمایی مادیِ جهان فرهنگی؛ اشیا، نمادها و طبقه‌بندی‌های فرهنگی
مروری بر رویکردها در مطالعه‌ی اشیا
جهان در یک شیء: اشیا و طبقه‌بندی‌های «خوب» و «بد»
دورکیم، موس و طبقه‌بندی فرهنگی: تقسیم نمادین اشیا
گسترش رویکرد دورکیمی به اشیا: الکساندر و اسمیت در گفتمان‌های مقدس و نامقدس درباره‌ی فنّاوری‌ها
ماری داگلاس: آوردن دورکیم به مصرف
میلر و مطالعه‌ی فرهنگ مادی در جوامع فراوانی
زندگی فرهنگی کالاها. اشیا زندگی اجتماعی دارند
اشیا هنری و تحول معنا
نتیجه‌گیری: ارزیابی رویکردهای فرهنگی درباره‌ی اشیا
بخش سوم: اشیا در عمل
فصل شش: اشیا و تمایز، زمینه‌ی زیباشناختی و جنبه‌ی مادی معنادار
مقدمه: پایگاه اجتماعی و سلیقه برای «شیء زیبا» در جوامع مصرفی
زیبایی‌شناسی فلسفی کانت و حس زیبایی در اشیا (مدل سلیقه‌ی ناب)
اشیا و زمینه‌های طبقاتی. بوردیو و روان‌کاوی جامعه‌شناختی اشیا (مدل سلیقه‌ی طبقاتی)
اصول کلیدی در پژوهش بوردیو درباره‌ی سلیقه‌ی زیباشناختی
مُد روز بودن: افتخار اجتماعی و نمایش ثروت (مدل چشم‌وهم‌چشمی)
عواطف جمعی در سلیقه‌های زیباشناختی: اشیا مُد روز و همبستگی اجتماعی (مدل جمعی)
نتیجه‌گیری
فصل هفت: فرهنگ مادی و هویت؛ اشیا و شخصیت
اشیا و هویت
تعریف هویت
هویت و جامعه‌ی مدرن اخیر: ظهور هویت به‌مثابه «سرمایه»
اشیا برای هویت اجتماعی و شخصی ما چه کاری می‌توانند انجام دهند؟
روابط و اشیا و نظریه‌ی روان‌کاوی: نقش اشیا در رشد روانی انسان
اشیا انتقالی و رشد انسانی: جستجویی طولانی برای اشیا معنادار؟
فقدان روان‌شناختی و مصرف: اشیا و تمایل
فرهنگ جوانان و اشیا
اشیا به‌عنوان پسوند خود
اشیا مطلوب، دارایی‌های ارزشمند و خلق معنا
نتیجه‌گیری
فصل ۸: فرهنگ مادی، روایت‌ها و نمایش اجتماعی: اشیا در زمینه‌ها
اشیا در زمینه‌ها
اشیا و روایت: چیزها و کلمات
اشیا و نمایش اجتماعی
خانه: اشیا در یک زمینه خاص
اجزای روانی مسکن: حفظ شخصیت و فردیت در یک بستر اجتماعی
خانه: سلیقه و دال‌های آن
اشیا خانگی: روایت‌سازی و نقش آن‌ها در نمایش اجتماعی- با ذکر چند مورد
نتیجه‌گیری: یادداشتی در خصوص روش‌شناسی‌های بازاندیشانه و فرهنگ مادی
فصل ۹: نتیجه‌گیری؛ اشیا و معنا در فرهنگ مصرفی